Theo mạch của Dọc đường 1 (2022), Dọc đường 2 tiếp tục giới thiệu những tiểu luận về văn hóa, về Tây Nguyên, và đặc biệt, một phần hồi ký của nhà văn Nguyên Ngọc. Với văn hóa, ông luôn có suy ngẫm, bàn luận và đề đạt thật sáng láng; với Tây Nguyên, mảnh đất mà ông gắn bó máu thịt, trước sau ông vẫn đau đáu coi đó là xứ sở của vô số điều bí ẩn, nơi cần được thông hiểu và ứng xử đúng đắn, thấu lý đạt tình. Còn trong hồi ký, ông kể lại thật chi tiết, chân thực và vô cùng hấp dẫn những gì ông đã sống trải trong chiến tranh và thời bình, mà nhờ đó, chúng ta có thể biết thêm, nghĩ lại, hình dung rõ hơn những năm tháng khốc liệt, bi hùng, vừa đau thương vừa tuyệt đẹp, lãng mạn, lại cũng lắm khó khăn, thử thách, của chính ông và thế hệ.
Riêng tư và bè bạn, cá nhân và thời cuộc, chiến tranh và hòa bình, đổi mới và hội nhập, sống và viết... những nhịp đập dữ dội và đôi khi đầy khác biệt ấy, đã trở thành mối bận tâm lớn, thường xuyên nhất của Nguyên Ngọc. Mỗi một quan sát, hồi ức, đánh giá của ông đều thấm đẫm cảm xúc yêu thương, trân quý cuộc sống, con người và số phận.
Dọc đường 2, vì thế, khơi gợi thái độ hướng về phía trước, tận hiến vô tư và hành động hiệu quả cho văn hóa, văn chương nghệ thuật, cho thế giới tinh thần rất cần những năng lượng mới của chúng ta...
Sau Hiệp định Genève, ông tập kết ra Bắc và viết tiểu thuyết Đất nước đứng lên, kể về cuộc kháng chiến chống Pháp của người Ba Na, tiêu biểu là anh hùng Núp và dân làng Kông-Hoa, dựa trên câu chuyện có thật của anh hùng Đinh Núp. Tác phẩm khi xuất bản được nhiều người yêu thích và hâm mộ. Sau này cuốn truyện được dựng thành phim. Năm 1962 ông trở lại miền Nam, lấy bí danh Nguyễn Trung Thành, hoạt động ở khu V, là Chủ tịch chi hội Văn nghệ giải phóng miền Trung Trung Bộ, phụ trách Tạp chí Văn nghệ Quân giải phóng của quân khu V. Thời gian này ông sáng tác truyện Rừng xà nu. Sau chiến tranh, ông có thời gian làm Phó Tổng thư ký Hội Nhà văn Việt Nam, Tổng biên tập báo Văn nghệ.
Hoạt động xã hội
Sau thời kỳ làm báo, ông tham gia tích cực trong lĩnh vực văn hóa, giáo dục, gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc và chấn hưng giáo dục Việt Nam. Ông đã dịch một số tác phẩm lý luận văn học như Độ không của lối viết (Rolland Barthes), Nghệ thuật tiểu thuyết (Milan Kundera), tác phẩm của Jean-Paul Sartre, Jacques Dournes... Được xem là một chuyên gia về Tây Nguyên, trong buổi hội thảo vào tháng 4 năm 2009 về vấn đề khai thác bauxite ở Việt Nam, ông cho biết ý kiến chưa đồng tình với chính sách của chính phủ. Ông cũng từng tham gia phong trào quần chúng biểu tình phản đối việc gây hấn, xâm lược của Trung Quốc ở Biển Đông năm 2011 trong bối cảnh có sự ngăn cấm. Ngày 22 tháng 8 năm 2011, Đài truyền hình Hà Nội có làm một chương trình về sự việc này, trong đó có đoạn phát thanh viên nói "một số phần tử phản động tham gia biểu tình", đồng thời khung hình đang quay cảnh Nguyên Ngọc và 2 trí thức khác là giáo sư Nguyễn Huệ Chi, tiến sĩ Nguyễn Văn Khải. Sự việc này làm ông bất bình và đã gửi thư phản kháng lên Bí thư Thành ủy Hà Nội. Gần đây, ông đã xin rút tên khỏi danh sách đề cử Giải thưởng Hồ Chí Minh năm 2011, một giải thưởng cao quý của Việt Nam, một động thái được nhiều người cho rằng nhằm phản đối quy trình bầu chọn bất hợp lý của hội đồng giải thưởng.
Những tác phẩm chính
Đất nước đứng lên Rẻo cao Đường chúng ta đi Đất Quảng Rừng xà nu Có một đường mòn trên biển Đông Cát cháy Tản mạn nhớ và quên, 2004 Nghĩ dọc đường, 2005 Lắng nghe cuộc sống, 2006 Bằng đôi chân trần, 2008