Dialectic of Enlightenment: Philosophical Fragments

by Max Horkheimer, Theodor W. Adorno, Gunzelin Schmid Nörr (Editor)

Dialectic of Enlightenment is undoubtedly the most influential publication of the Frankfurt School of Critical Theory. Written during the Second World War and circulated privately, it appeared in a printed edition in Amsterdam in 1947. "What we had set out to do," the authors write in the Preface, "was nothing less than to explain why humanity, instead of entering a truly human state, is sinking into a new kind of barbarism."

Yet the work goes far beyond a mere critique of contemporary events. Historically remote developments, indeed, the birth of Western history and of subjectivity itself out of the struggle against natural forces, as represented in myths, are connected in a wide arch to the most threatening experiences of the present.

The book consists in five chapters, at first glance unconnected, together with a number of shorter notes. The various analyses concern such phenomena as the detachment of science from practical life, formalized morality, the manipulative nature of entertainment culture, and a paranoid behavioral structure, expressed in aggressive anti-Semitism, that marks the limits of enlightenment. The authors perceive a common element in these phenomena, the tendency toward self-destruction of the guiding criteria inherent in enlightenment thought from the beginning. Using historical analyses to elucidate the present, they show, against the background of a prehistory of subjectivity, why the National Socialist terror was not an aberration of modern history but was rooted deeply in the fundamental characteristics of Western civilization.

Adorno and Horkheimer see the self-destruction of Western reason as grounded in a historical and fateful dialectic between the domination of external nature and society. They trace enlightenment, which split these spheres apart, back to its mythical roots. Enlightenment and myth, therefore, are not irreconcilable opposites, but dialectically mediated qualities of both real and intellectual life. "Myth is already enlightenment, and enlightenment reverts to mythology." This paradox is the fundamental thesis of the book.

This new translation, based on the text in the complete edition of the works of Max Horkheimer, contains textual variants, commentary upon them, and an editorial discussion of the position of this work in the development of Critical Theory.

Genres: Philosophy, Nonfiction, Theory, Sociology, Politics, History, German Literature

304 pages, Paperback

First published January 1, 1947

About the author

Max Horkheimer (1895–1973) was a leader of the so-called “Frankfurt School,” a group of philosophers and social scientists associated with the Institut für Sozialforschung (Institute of Social Research) in Frankfurt am Main. Horkheimer was the director of the Institute and Professor of Social Philosophy at the University of Frankfurt from 1930–1933, and again from 1949–1958. In between those periods he would lead the Institute in exile, primarily in America. As a philosopher he is best known (especially in the Anglophone world), for his work during the 1940s, including Dialectic of Enlightenment, which was co-authored with Theodor Adorno. While deservedly influential, Dialectic of Enlightenment (and other works from that period) should not be separated from the context of Horkheimer's work as a whole. Especially important in this regard are the writings from the 1930s, which were largely responsible for developing the epistemological and methodological orientation of Frankfurt School critical theory. This work both influenced his contemporaries (including Adorno and Herbert Marcuse) and has had an enduring influence on critical theory's later practitioners (including Jürgen Habermas, and the Institute's current director Axel Honneth).

Reviews

[Alex · Rating 5 out of 5]

In a world... where the geist is pure evil... and the Fasshou System lurks right around the corner... two unlikely German Jew friends dare... to frighten enlightenment/mythology back into its box.

This summer....

DIALECTIC

OF

ENLIGHTENMENT

[Ryan · Rating 5 out of 5]

The enlightenment wasn't all that. You think science replaced magic and religion? Not so fast. Isn't science, at a certain point, based on faith just as much as religion? Horkdorno (Horkheimer and Adorno) views the achievements of the enlightenment with a gimlet eye, refusing to accept that a forward movement in history equates to positive progress. You can just as easily move forward while descending. If you believe in progress, concomitantly, you must believe in decline. Many of the things that are generally accepted to be advances, both technological and cultural, in modern society actually threaten the liberty of the individual.
There's a scene in "Deadwood" where Swearengen and someone else are watching the construction of telegraph lines in the distance. Rather than embracing the new technology, they express a deep fear of what it might bring. As they are trying to build a community--violent and chaotic though it may be--this new technology threatens the the very basis of that community: one-on-one human contact. The technology effaces the individual.
If this is the outcome of the advances of the enlightenment, then doesn't it contradict the very ideas of individual freedom that the enlightenment was based on? These are the dangers and fears with which Horkdorno grappled.

[Eli Za · Rating 4 out of 5]

پیش‌گفتار:
یک روز برمی‌گردم و به خودم می‌گم: "چقدر تباه بودم که همچین مرورهایی بر چنین کتاب‌هایی می‌نوشتم." مطمئنم! :)))
___________________________

مطالعه این کتاب، تجربه‌ای پر از شگفتی بود. کتاب پر از ایده‌های مختلفی است که می‌توان ساعت‌ها درباره هرکدام فکر کرد، آن‌ها را پذیرفت، نقد یا رد کرد. از آن کتاب‌هایی است که با یک بار خواندن، نه تنها همه مطالب آن دریافت نمی‌شود، که بعضی از بخش‌هایش مشخصا با یک بار خواندن قابل فهم نیست. برای من که اینگونه بود.

در بخش اول کتاب، به نقد عقل روشنگری و شباهت‌های آن با اسطوره، یعنی همان چیزی که قرار بود عقل آن را منسوخ کند، پرداخته شده است. در کتاب "شناخت هگل‌گرایی"۱ بخش مربوط به دیالکتیک روشنگری، چنین می‌خوانیم: "هر اسطوره کوششی است در راستای روایت رخدادها، به نحوی که از یک خاستگاه نشات گرفته‌اند. از این حیث، اسطوره‌ها که از سوی روشن‌گری به چالش کشیده شدند، روایت‌های مشروعی بودند که جویای تفسیر توامان واقعیت طبیعی و اجتماعی به منظور کنترل بهتر آن بودند. بدین معنا، مقتدرترین اسطوره، خود اسطوره عقل روشنگری است: یعنی اسطوره رهایی انسان به واسطه کنترل عقلانی و اربابی بر طبیعت." از نظر آدورنو و هورکهایمر، بشر نه تنها نتوانسته با استفاده از عقل روشنگری به ترس‌هایی از قبیل ترس از طبیعت پایان دهد، که این ترس را به ترس از موجودیت غیرقابل پیش‌بینی و غیرقابل کنترلی به نام "اجتماع بشری" تبدیل کرده است. از نظر آن‌ها، عقل محاسبه‌گر روشنگری، هرچیزی را که در منطق سودمندی‌ و ابزارانگاری‌اش نگنجد، طرد می‌کند و از این رو سلطه‌گر و توتالیتر است!

در بخش "صنعت فرهنگ‌سازی"، نقد ابزارانگاری عقل روشن‌گری مشخصا در عرصه هنر، مورد بررسی قرار گرفته است. از نظر آدورنو و هورکهایمر، "صنعتی‌سازی تولید فرهنگی و جایگزینی هم‌بسته خودآئینی زیباشناختی با ارزش‌های سودمندی ابزاری و اجتماعی به کالایی شدن هنر انجامیده است. امری که به فروکاستن هنر خودآئین به سرگرمی، تبلیغات تجاری یا تبلیغات سیاسی انجامیده است. در نتیجه امکان نا‌این‌همانی-لحظه آزادی، دگربوددگی و آزمون‌گری نابود شده است." (به نقل از کتاب شناخت هگل‌گرایی)

در بخش مربوط به "عناصر یهودستیزی" به ریشه‌های مختلف یهودستیزی، از جمله ریشه‌های روان‌کاوانه آن پرداخته می‌شود که با ظهور عقل روشنگری، ریشه در سرکوب طبیعت بیرونی و درونی انسان دارد. طبیعت درونی انسان، هرگز بصورت کامل سرکوب نمی‌شود و آن بخش سرکوب نشده، خود را به ابژه‌هایی در بیرون فرافکنی می‌کند، تا با عینیت مثبت یافتن در بیرون، قابل نابود کردن باشد. در عین حال آدورنو و هورکهایمر با تقلیل مسئله یهودستیزی به روان‌شناسی افراد شدیدا مخالفت می‌ورزند و ریشه‌های آن را در سطح اجتماعی جستجو می‌کنند.

از جمله انتقادات مهمی که در کتاب "شناخت هگل‌گرایی" به دیالکتیک روشنگری وارد شده، این است که اگر همه انواع گفتمان عقلانی، حاوی شکلی از شی‌انگاری و استیلا است، نقد منطقی و فلسفی همین عقل چگونه ممکن است؟ آیا این نقد در واقع خود را نقض نمی‌کند؟
شخصا معتقدم خود همین نقد، بیانگر این مسئله است که از نظر آدورنو و هورکهایمر، همه انواع گفتمان عقلانی، دچار شی‌انگاری نیست. بلکه عقلانیت ابزارانگار غالب از عصر روشنگری به بعد، دستخوش چنین وضعیتی است که البته در کتاب آنقدرها به چنین تمایزی پرداخته نشده و صورت‌های مختلف آن مورد بررسی قرار نگرفته است.

______________________
۱. رابرت سیزبرینک، شناخت هگل‌گرایی، ترجمه مهدی بهرامی (ویراستار: محمدمهدی اردبیلی)، نشر لاهیتا

[Amirsaman · Rating 4 out of 5]

ریویوی ۲۰۲۴

بازخوانی «ضمیمه‌ی یک: اودوسئوس یا اسطوره و روشنگری» به بهانه‌ی خواندن اودیسه‌ی هومر.
ضمنا مراد فرهادپور یک دوره دارد در موسسه‌ی پرسش برای همین کتاب که اصلا یک خط از کتاب را هم نمی‌خواند و همه‌اش از کلیات حرف می‌زند.
همچنین خسرو ناقد در کتابی به نام «سنجش دیالکتیک روشنگری» (نشر نی)، به این کتاب می‌پردازد.

*
ریویوی ۲۰۲۱

خواندن این کتاب فقط به لطف گروهی میسر شد که با هم در دیسکورد، طی شش هفته، شش فصل کتاب را بررسی کردیم و با اراده‌ی جمعی، با دشواری‌های کتاب مواجه شدیم و تلاش کردیم نثر دیالکتیک روشنگری را برای خودمان درونی کنیم.
بنظر من بهتر است خواننده ابتدا فصل ششم را بخواند؛ آن‌جا که مؤلفان با مثال‌های متنوعی مسئله‌ی اساسی خود را بیان می‌کنند، و سپس از ابتدای کتاب پیش برود.
همچنین کتابی از راس ویلسون بنام «آدورنو» با ترجمه‌ی پویا ایمانی در نشر مرکز، می‌تواند «حین خواندنِ کتابِ اصلی» یاری‌دهنده باشد.
مقاله‌ی مراد فرهادپور با عنوان «درباره‌ی مفاهیم و ساختار دیالکتیک روشنگری» که در ارغنون ۱۱ و ۱۲ چاپ شده است (و همینطور در کتابش با عنوان «پاره‌های فکر: فلسفه و سیاست»)، متن دیگری است که خواندنش در توضیح این کتاب، خالی از لطف نیست.
ضمناً در همان شماره‌ی ارغنون، مقاله‌ای از هابرماس وجود دارد که شرحی است بر همین کتاب.

[Ashley · Rating 1 out of 5]

The most poorly written, ego-maniacal, self-important, masturbatory piece of shit that I have ever read. Horkheimer and Adorno? If you were alive, I would punch you both in the testicles.

[Beauregard Bottomley · Rating 1 out of 5]

It’s too hard to trash this book properly because the way it is laid out in a series of five or so only moderately related essays and with a bunch of short essays. The core of their version of conservative belief is that the absolute truth does exist even if we are not capable of knowing that we know but we can recognize it and any version of relativism must always be wrong because they know their inherent truth must be true because they feel it to be true. I had not realized that Jordan Peterson fell into this school of thought and I must compliment him for adding ‘self help’ crap mixed in with Frankfurt School pseudo-philosophy in writing a mega best seller.

There is a second principle they have and it is the atomization of the world. The individual makes the world, or there is no such thing as a society because it is made up of mere individuals the authors would believe. They’ll also quote Leibnitz on how monads ‘have no windows’. Joseph Campbell did everything he could to make us embrace and be prideful of our own myths thus separating us from each other by how we think about ourselves thus making anybody who is just a little bit different not part of the in group and more vulnerable to exclusion. There only real philosophical problem they had with the Nazis is that they chose ‘the wrong myths’ (they say that kind of thing while defending myths multiple times).

You know that neighbor that lives next to you the one you describe as ‘the old fart’ the one who doesn’t really like kids walking across their yard and thinks the birds make too much noise when they sing? That’s who I imagined was writing these essays. There’s a real mixture of Alan Bloom, Jordan Peterson and David Brooks feel to what is at the heart of what is trying to be communicated within this book. Bloom wrote one of my least favorite books ‘Closing of the American Mind’ (a somewhat ironic title since his book is nothing but close minded). They and this book long for the days of yore when ‘character’ of the individual mattered, and ‘community’ was allowed to form us and the culture through our myths made us the men we used to be (at least that’s how they think).

The book summarized: 1) The Enlightenment sucks 2) Myths are great especially if they predate Socrates 3) Hollywood and mass marketing are the problem 4) Anti-Semitism sucks even more and 5) Nazi’s myths were just the wrong myths and 6) Truth is absolute because anything that is relative must suck.

At the core of the Enlightenment is tolerance of others because they realized our similarity that all humans have just for being human is less than the differences we have within our own pride group. Pride in one’s culture just because it is one’s culture is for fools and will always lead to the contempt of others as scapegoats for those not in your prideful group. The old myths are still just myths and just because they are mine does not make them superior to yours. Pride is best defined as an excessive belief in one’s own identity only because it is part of one’s own identity. Pride in our majority identity is the tool that Donald Trump and Jordan Peterson use to divide us and this book wants to do away with the principles of the Enlightenment and bring back prideful myths. As for me, I know we are thrown on to this earth and thrust into a world and it is up to us to determine what we believe and what is the best way to view the world and not just take the default position that one is born into believing we are better than everyone else who is not part of our select group based only on our experiences that formed our understanding and therefore thinking we our special, select and better than others thus leading to division and blaming others for their different understanding based on their ‘inferior’ experiences.

Bloom clearly took this book as his road map and modernized it when he wrote his awful book. I had no idea that Peterson’s incoherence was contained in much of this book too. (I have no doubt that he knows it, but I also have no doubt that his mostly puerile ‘fan boys’ don’t). In the New York Times David Brooks quoted somebody I never heard of before saying ‘Jordan Peterson is the most influential public intellectual in the Western world’. Essentially that means one old fart [Bloom] was influenced by another old fart [Adorno and Frankfurt School] leading to the pseudo-intellectual old fart [Brooks] thinking the best intellectual since Homer and his Odyssey is Peterson. All one has to do is read or watch one of Peterson’s Youtube videos to see why they aren’t even worth refuting.

One chapter I really did enjoy in this book for its anachronism and tone deafness even for its own time period was how the movies of that time period are such a disgrace. The one thing I am an expert on is old movies and I know every allusion they made in their book and know how absurd the writers where actually unintentionally being. They liked Garbo and thought Orson Welles was so overrated! I have nothing against Garbo, but Welles is a master at his craft. They used Mature and Rooney (I’m not sure if they used first names, but I didn’t need them) to show how actors are not playing themselves in order to be individuals thus not really being individuals (what a weird pair to pick to show that!). I explained that to my wife and at first she didn’t understand but I mentioned how ‘cool people’ get tattoos to show that they are cool and different but now days so many people get tattoos the really cool people don’t just in order to show how cool they really are and that’s what the authors we trying to get at with Mature and Rooney.

The connections to The Frankfurt School (and Bloom) to Peterson are really there. Also, within this book they have a lot of Freudian type psychology floating around. Catharsis, death wish (Freud’s ‘Civilization and Its Discontents’, a very good book) and other psychoanalytical wannabe talk hovered around this book.

I’ve said it before. Right wing nuts like Peterson fans or Trump fans should read garbage like this because they would see a foundation for their politics but they don’t. I don’t agree with the resultant, but they should at least look for their foundations for their hateful politics from books like this one.

[AC · Rating 1 out of 5]

Completely overrated. I'm shocked this book has had the influence it's had. It is bombastic and tendentious, a completely one-sided (abstract) view of the Englightenment and its implications -- with consequences that Adorno himself recoiled from (in 1968). And all his 'philosophical' 'reflections' on 'nature' and 'myth' are nothing but Central European rubbish -- without meaning or sense ('nonsense', as Wittgenstein would say). Very disappointing.

[Scott · Rating 1 out of 5]

Proof that nothing gets pseudo-intellectuals salivating more quickly than non-sensical rants.

[Karl Steel · Rating 5 out of 5]

Three things I love here, above all else: a) the collaboration, and the refusal to disentangle themselves from it when others demanded that Horkorno coalesce into two identities: of course reminds me of Deleuze and Guattari, but, for a medievalist, also Marty Shichtman and Laurie Finke; b) the refusal to update the text to reflect the current moment: in this insistence on preserving the text as an intervention into a particular historical moment, Adorneimer refuse to pretend to speak from a position of atemporality ("We do not stand by everything we said in the book in its original form. That would be incompatible with a theory which attributes a temporal core to truth")--this helps account for the problems with their famous Culture Industry chapter, which, even before the 'New Media,' could have grappled with, for example, samizdat; c) the antisemitism essay, and here, I'm totally annoyed with Zizek, 'Republics of Gilead,' and so on, for not doing our thinkers the honor of acknowledging that in many ways, they got there first. But I suppose in honoring the Frankfurt school, SZ would accidentally honor Habermas...or he's just plain sloppy.

A favorite passage:

"What many individual things have in common, or what constantly recurs in one individual thing, needs not be more stable, eternal, or deep than the particular. The scale of categories is not the same as that of significance....The world is unique. The mere repetition in speech of moments which occur again and again in the same form bears more resemblance to a futile, compulsive litany than to the redeeming world. Classification is a condition of knowledge, not knowledge itself, and knowledge in turn dissolves classification" (182).

Overall, given my current interests--for readers of the blog, see my stuff on Shakespeare 'The Phoenix and Turtle'--this critique of Reason is perfect.

[Xander · Rating 3 out of 5]

Dialectic of Enlightenment (1944) is a collection of essays by Max Horkheimer and Theodor Adorno. The essays themselves are the results of long and intimate conversations they had while living in the USA as refugees from Nazi Germany. In these long philosophical discussions they talked and thought about the patterns in western civilization which had made the rise of fascism possible. In itself this is a very interesting perspective, but the project is severely hampered by the fact that they were both Jewish and both heavily influenced by Marxist theory. These two facts result in a biased, one-sided and very limited approach to a very important problem…

In the first essay Horkheimer and Adorno develop the theoretical framework, while the following essays all explore certain social and economic phenomena from this perspective.

With the risk of oversimplifying and distorting their ideas, I will only summarize the essays in the most accessible way possible.

For Horkheimer and Adorno, writing in the 1940s, the rise of fascism is only a logical consequence of capitalism. Capitalism itself is a way society has structured itself according to a certain rationale (creating value through exploitation of human being in an ever-growing fashion). In other words, capitalism is a social order which is enforced through power-relations, violence and propaganda.

The way capitalist society is ordered is literally a pattern of thought which is characteristic of western civilization. This way of thinking goes all the way back to Ancient Greece when mankind substituted myth for rationality – reversing mankind’s relationship with nature. We went from accepting nature’s power of us to growing our power over nature. The former way of life we associate with mythology, the latter way of life with Enlightenment – i.e. using our reason to investigate, understand and control nature.

Enlightenment is often viewed as a struggle in which we freed ourselves from nature, yet in reality – or so Horkheimer and Adorno claim – the more our power over nature grew, the more we’ve lost our freedom. Capitalism is the culmination of our enslavement to rationality. In this sense, Enlightenment is itself a myth, whose essence is the rejection of myths. In other words: we moderns live in self-denial. We celebrate reason as our means to freedom, while all it does is enslave us to a totalitarian system and way of life and drive us further and further from our own nature.

Fascism is nothing but the culmination of the Enlightenment, in the sense that it perfects the ordering of society and the necessary subjugation of all individuals to the collective. Its rationale is exactly that of the Enlightenment and it uses all the products of the Enlightenment - from bombs and machine guns to propaganda through advertisements and radio programmes – to perfect its totalitarian grasp over society.

The above comprises the main theses of Horkheimer and Adorno’s essays. As said, the first essay sets out this thesis while the latter essays all explore certain social aspects through this framework. For example, in the fourth essay, titled The Culture Industry, they explore modern culture as the expression of Enlightenment way of thinking: calculating effects of cultural products, perfecting techniques of production and distribution of cultural products, etc. And as another example, in the fifth essay, titled Elements of Antisemitism, Horkheimer and Adorno they use the phenomenon of antisemitism to explain the inherent tendency in western society to self-destruct, to regress to a state of barbarism.

Throughout the work, both authors use Hegelian dialectics to describe and explain their theories. This way of thinking lives off contradictions, which are seen not as problems but as the way reality is. For example, the tendency towards self-destruction of western civilization is a typical Hegelian analysis: through ever-increasing organisation and administration, the Holocaust – as a purely rational process in terms of its origin, its design and its execution - becomes only a logical consequence. And this is how the idea of progress and the idea of regress (Holocaust) are both synthesized into something new.

In a similar vein, Horkheimer and Adorno explain how cultural products offer exactly that which they want to eradicate: they offer hope, the illusion of something more (to the product). That which people lack and long for, is exactly that which they lose in their continuous consumption of products, be they cultural or not. The culture industry makes the masses forget they are individuals and have the capacity to change, and it does this by making them internalize the current state of being as the only way life is or can be.

Horkheimer and Adorno basically reduce the whole of western civilization – then and now, here and there – to a dialectic of losing our individuality through individualization. Through producing and consuming we are kept in a perpetual state of mind in which we believe we are someone, while in reality we are all cogs in a giant machine – dehumanized, depersonalized, and deluded. Capitalism thrives off the total subjugation of all human beings and it needs these human beings to believe they are free individuals in order to succeed. All its mechanisms, its products, its social dynamics, everything is aimed at creating this state and ensuring it stays this way. The domination of capitalism over us is literally the domination we sought over nature. In the process we lost our own nature and the world around us.

Considering Horkheimer and Adorno were Jewish and had experienced decades of trouble and the rise of fascism, I can be sympathetic to their analyses and their interpretations of contemporary events. But like I said in my review of Adorno’s The Culture Industry (1991), I find this way of looking at the world also very reductionistic, generalizing, one-sided and myopic. But most of all, I find it highly problematic. Critical theory has become very influential and popular, especially in academic circles, with many sickening consequences. Generations of students have mistaken theorizing about society for scientifically studying society, i.e. have mistaken political activism for science. And worse of all, it is Marxist theory which is preached as truth…

Both Marxism and critical theory promote the reduction of the world to the dichotomy ‘oppressor-oppressed’ and the viewing of the world solely in terms of power-relations (be they economic, cultural, or otherwise). In practice, it generates resentment and depression, mirroring perfectly the mental state of mind of the founders of critical theory. Like I said in the earlier mentioned review: the world would have been spared a great ill if Adorno and Horkheimer had been professionally treated for the clinical depression. Instead, they externalized their problems and blamed the (western) world for it.

Also, these essays are simply awfully written. Lots of repetition, lots of not-getting-to-the-point, lots of irrelevant and pompous jargon, lots recycling of old ideas. So, as a literary product, I cannot be much happier than with its content...

[Gilbert · Rating 5 out of 5]

Just like how Kant endeavours to set a limit to our reason, in Dialectic of Enlightenment (DE) Horkheimer and Adorno (H&A) wish to lay down a limit to enlightenment. As with other works in continental philosophy, this book is punctuated with jargons and difficult metaphors (esp. pertaining to Greek mythology which Adorno pretty much adores) - much to the dismay of analytically-oriented readers. Nonetheless, the central thesis of the entire book can be summarised in few sentences: enlightenment, which envisions liberation of man from his self-imposed tutelage, forgets that 'reason', the main appendage of an enlightened mind, is never free. There is a price - the 'sacrifice' - that we must pay to achieve enlightenment. If primordial societies use animals as sacrifices to their gods, us enlightened sacrifice our internal nature in order to tame the external nature (notice the epistemological contribution of materialist philosophy): "Men pay for the increase of their power with alienation from that over which they exercise their power" (DE, 9). Reason - the main instrument of liberated mind - fades into the compulsory of our obsessive unconscious and emancipation drowns into the abyss of nihilism. Libido - the source of energy which opens a space for aesthetic emancipation - has been permanently incapacitated in its contact with capitalism; culminating in a schizophrenic world-order wherein objects are fetishised and tastes are dictated. DE intends to expose the irrationality of enlightenment and the contradiction inherent in its false promise to emancipate humanity. As one of the earliest works that utilises Freud-Marx "sexuality-economic" framework, DE is definitely one of the most radical contemporary books on Ethics that is ever written.

The epistemology of DE can be thought as an effort to cover the analytical deficiency in the argument of Marx, especially with regards to his theory of ideology, by seeking a refuge in psychoanalytic thought to schematise the trajectory of 'human nature' - if there exists any - that has been irrevocably purged by instrumental reason and stupefied by modernity. The history of reason progresses not only through a dialectical materialist fashion, but also through a psychological confrontation with the nature (notice that this is among the earliest application of Freudo-Marxism framework). This can be juxtaposed as a transition through three mimetic phases: (1) the pre-mimetic stage, where men submit to nature for his incapability in comprehending its angst; just like how a prey plays dead in the face of its predator, (2) the mimetic stage, where men relationship to nature is symmetrical one conjured by the act of mimesis; such is expressed by H&A through an anthropological metaphor: "Magician imitates demons; to frighten or placate them he makes intimidating or appeasing gestures" (DE, 9), and (3) the enlightened stage, where men are ultimately capable to utilise reason to dominate nature (in other word, the phase where the radical separation between subject and object is finally realised). In this stage, the need for mimetic act is abandoned as our fear of the nature has been overcome through reason. The world is now seen as a panorama filled with objects, unknowns, pandora, aporia, etc. waiting to be analytically saturated. The world is like a patient on the operating table waiting to be dissected by us intellectual surgeons using the tool of reason.

This third phase, conventionally thought to be the ultimate liberation from fear by modernist scholars, is counterintuitively argued by H&A as the manifestation of fear itself; or to put it in Seyla Benhabib word, it "...is not self-actualisation but self-denial disguised as self-affirmation". The key to meaningful life has been sacrificed in order to inaugurate the genesis of 'new' self, a self imbued with enlightened reason but devoid higher meaning essential for the realisation of emancipation (think of Hegel, who theorises the journey of Spirit that discovers the ultimate understanding of the Absolute in the form of Art, Religion, and Philosophy). The result is the banal face of our nature that resurfaces - fascism, commodity fetish, indoctrination, submission to the 'culture industry' (DE Chapter 4).

What can be delineated from this literary criticism qua philosophical text? Simply, and frankly; Enlightenment is a deception. The enlightened mind can never comprehend the source of "true" emancipation, that is to be found in the "aesthetic ecstasy" (think of the feeling of seeing the birth of your children for the first time). Instead, enlightened mind tries to logicise and dissect everything through logic instead of adoring the beauty of the aesthetic Absolute. Similarly, liberalism - the seemingly undisputed intellectual champion of human liberation - produces a false picture of emancipation as it foregone aesthetic in favour of "free will".

However, is there such thing as "free will" that is completely free from politicisation? When a proud liberal cries “I think therefore I am”, we ask: who am even “I”? Before “I” exist as a thinking being, “I” am a product of capitalism, of patriarchy, of culture industry that begets Narcissistic Personality Disorder, of perverted familial construct despises by the ascetic Gautama. Even in a radical meditative realm, Descrates’ attempt to champion the power of thinking failed to notice the possible cognitive blindspot wherein “I” is a mere byproduct of bourgeois imagination. Hence, only Aesthetic Mimesis: the antithesis of thinking being, the act of pure adoration of the purity of the nature, and the uncolonised manifestation of our subjectivity, is the "truest" source of emancipation.

Reader can immediately infer that DE attempts to reify Marx's critique of capitalism, albeit with a strong Freudian flavour with a much embedded skepticism (Lukács' work is a similar reference). So where can liberation be found? Certainly not in the enlightenment. And it is not to be found in the social humanisation of labour through the realisation of communist society, as claimed by Marx and Engels. DE claims that liberation itself is a dialectical process of retraction - a retraction of the trajectory of human nature that has been purged. Ambiguously, H&A signal that emancipation is to be found in the act of aesthetic mimesis, the act which delineates purity that allows us to encounter the Absolute; the capital T-Truth of our life. Yet, such possibility has been shattered as the genesis of enlightenment implies that the way we think about this world has been made inseparable from our 'unconscious desire' (to borrow Freud) to seek meanings solely in 'instrumental reason' (to borrow Weber). For H&A, emancipation is thus impossible with the current configuration of our world.

This ethical dead-end; the rejection of the possibility of emancipation, is viewed negatively by the later generations of Frankfurt School; such as Habermas and Honneth. Lacking intersubjectivity dimension, these scholars view H&A's emphasis on subject-object dialectic as ignoring the dynamic of subject-subject dialectic that can pave an alternative path towards emancipation.

Overall, the ethical critique to H&A pessimistic diagnostic is largely valid. Indeed, H&A did not account that 'emancipation' is not only subjective (figuratively depicted as a dialectical pilgrimage to discover the Absolute), but also 'inter'-subjective, which implies that emancipation can also be reached through democratic consolidation and rational communication (Habermas) or symmetric recognition of oneself by others (Honneth). However, I argue that this ethical void is, at the same time, the strongest point of DE. DE's main ethical endeavour is to illuminate the problematic when our subjectivity is hypostasised. The utilisation of psychoanalysis in reversing the conventional thinking of the domination of object by subject is original and influential in introducing a psychological dimension to Marxist thought, a permanent legacy that has left a distinctive analytical scar in the epistemology of Frankfurt School. Indeed, before we even talk about subject-subject dialectic, a reconciliation of subject-object relationship is a must. Precisely, how subject's desire to dominate the object is libidinally reversed - culminating in the psychological domination of subject by the very object they aim to dominate. Although the thesis posed by H&A lacks the consideration of subject-subject dialectic, the emphasis on subject-object dialectic is the dimension that their successors lack in their respective thesis.

In conclusion, despite its failure to envision emancipation, DE is nevertheless an indispensable work in the history of continental philosophy. Despite its obscurantist language that makes DE incredibly difficult to read by those without prior background in literature or philosophy (me included when I first read this book), its status as one of the most celebrated works in the history of Critical Theory signals DE's integral scholarly contribution to the discipline. DE is an essential introductory reading for anyone who wishes to learn about critical theory or continental philosophy at an advanced level. However, juvenile readers must be cognisant that comprehending this book is almost impossible without prior understanding of Marx, Freud, or Weber; whereas the understanding of the latter two thinkers can merely be rudimentary (e.g.: Freud on unconscious ego and Weber on instrumental reason), the comprehensive understanding of Marxism at an intermediate level is, at the very least, imperative.

[Brodolomi · Rating 5 out of 5]

Nesumnjivo najvažniji filozofski tekst 20 veka. Obrni okreni, primenljivo na sve. Napisano nakon što su nacisti rasterali frankfurtovce, Adorno i Hokhajmer pišu o nevoljama sa razumom, o tome kako nas je prosvetiteljstvo oslobodilo mitova samo da bismo upali u maglu drugih mitova, o tome kako je kurta sjahala da bi uzjahala murta i kako „kulturna industrija” punom parom stvara lažnu svest o svetu oko nas zasnovanu na izobličenjima. Plus, nedovoljno se govori koliko je „Dijalektika prosvjetiteljstva” formalno i estetski superioran tekst, koji je i odbojan i fascinatan, poput nekog brutalističkog stambenog bloka pretočenog u rečenice i pasuse.

[R. · Rating 1 out of 5]

I'm sympathetic to the themes, but this book was the high water mark of continental philosophy for me. If the Enlightenment, rationality, and language have codified and standardized experienced and reduced human capacity for magic in modernity, then okay. That point is able to be made and contains some truth. But distrusting language does not mean one needs to write like an obscurantist poet, nor quote Homer instead of explaining one's ideas in clear prose.

I resented this book for pushing me toward the analytic tradition's frustration with continental philosophy. At the time of reading this I was frustrated with the lack of continental understanding within the analytic circles in which I traveled, but this book cured me of that inclination.

[Φώτης Καραμπεσίνης · Rating 5 out of 5]

Δεν διαθέτω την απαραίτητη θεωρητική, φιλοσοφική "σκευή" ώστε να κρίνω επαρκώς το αριστουργηματικό αυτό βιβλίο που έθαλψε κάποια βράδια της φοιτητικής μου ζωής, πολλά χρόνια πριν. Μέχρι σήμερα όμως με έχουν συνοδεύσει θραύσματα σκέψεων και εντυπώσεις, με πιο χαρακτηριστική την εξής: Βαθιά -ελιτιστική, σαφώς- απαξίωση της μαζικής επικρατούσας κουλτούρας, με την οποία οι δύο αυτοί Γίγαντες της Σχολής της Φρανκφούρτης αναγκάστηκαν να έρθουν σε επαφή φεύγοντας εξόριστοι από τη χώρα τους, μακριά από τον απροσπέλαστο πύργο του Πνεύματος τον οποίο για δεκαετίες ενοικούσαν και υπηρετούσαν πιστά.
Για τους Theodor Adorno και Max Horkheimer, το κοινό που σε μια κατάμεστη κινηματογραφική αίθουσα απολαμβάνει με στεντόρειο γέλωτα την προβολή αποτελεί "παρωδία της ανθρωπότητας". Ομοίως, το σύνολο του λεγόμενου ελεύθερου χρόνου των εργαζομένων-μυρμηγκιών δεν είναι τίποτε περισσότερο από "μετείκασμα της εργασιακής διαδικασίας".
Είναι προφανώς αμέτρητα τα παραδείγματα, αν και δεν έχει νόημα να αναφερθούν μεμονωμένα, σε ένα κείμενο που βρίθει απαξιωτικών χαρακτηρισμών για το σύνολο της μαζικής κουλτούρας τής σύγχρονης εμπορευματικής κοινωνίας και της "εργαλειακής διάστασης του Διαφωτισμού".
Δεν έχει επίσης κάποια σημασία κατά πόσον την εποχή της νεότητάς μου ταυτιζόμουν άκριτα με το περιεχόμενο του έργου αυτού. Προφανώς έτρεφα (φρούδες) ελπίδες πως η "Βαλχάλλα της Κριτικής Θεωρίας" θα με δεχόταν στους κόλπους, έστω των θαυμαστών της. Φευ!
Πλέον, έχοντας απορρίψει τις υψιπετείς προσδοκίες και συμβιβαστεί με τις διαψεύσεις μου, δεν απομένει παρά να απολαύσω ένα κείμενο μεστό, ευφυές και μάλλον… εκτός πραγματικότητας. Όχι γιατί η σκέψη των συγγραφέων του ξεπεράστηκε, αλλά διότι δεν θα μπορούσαν οι Τιτάνες να χωρέσουν στην Προκρούστεια κλίνη τής εποχής της "ασημαντότητας".
Και αν το σύγχρονο κοινό δεν δύναται να αναγνωρίσει τον εαυτό στο βιβλίο αυτό, ίσως πρέπει να θυμίσω τον Hegel: "Κανένας δεν είναι ήρωας για τον υπηρέτη του. Όχι επειδή ο ήρωας δεν είναι ήρωας, αλλά γιατί ο υπηρέτης είναι υπηρέτης."

[Anna · Rating 4 out of 5]

beach read 😀

[Luke Echo · Rating 4 out of 5]

Fuck that was tough.

[Muhammad Ehab · Rating 4 out of 5]

يجيب الكتاب على تساؤل محوري: ما الذي دفع الإنسان إلى البربرية بعد وعود التنوير بخلاصه من أوهام الأساطير والأديان؟
لقد نشأت مدرسة فرانكفورت ردًا على ظواهر شمولية أوروبية مثل الهولوكوست في ألمانيا النازية والرقابة الشمولية على المجتمع في الدول الرأسمالية الحديثة، وكان فلاسفتها من اليهود الألمان، الذين هجِّروا من أوطانهم تحت سوط البطش النازي، وقد كتب ماكس هوركهايمر وثيودور أدورنو هذا الكتاب، بغية التفكير جدليًا في التنوير، لا بوصفه مرحلة مضيئة في تاريخ متخلُّف، بل بوصفه أي دعوى للتقدُّم في أي زمن منذ اليونان وحتى سقود النازية.

يجادل الفيلسوفان في هذا الكتاب أن التنوير يحتوي على بذور الشمولية في مضمونه أساسًا، فليست الشمولية ظاهرة عارضة على التنوير أو غير مخلصة له، بل تقع الشمولية في صُلب الفلسفات التنويرية بالذات. لقد وضع تراث التنوير نفسه في تباين مع الأسطورة منذ البداية، ولكي يتخلَّص تمامًا من أي أفكار أسطورية، عقد تحالفًا مع الوضعية، مختزلًا كل الظواهر البشرية إلى نظرية علمية حسابية، وعبر ذلك تقلَّص الإنسان إلى رقم وسط أرقام أخرى عديدة، دون التفات للقيم الأخرى. فهذا يعني أن العقل انتقل من نطاق التفكير في الغايات والقيم، وتحول إلى عقل أداتي كما يطلق عليه هوركهايمر، العقل الأداتي لا يفكر سوى بالوسائل، عقل مصمت يفعل أمورًا لا يعرف ما الغاية النهائية منها ولا القيمة التي ستحققها، فينحدر من العقلانية إلى اللاعقلانية.

وإذا كانت الأسطورة تهدف لفهم الطبيعة عبر الحكايات، يهدف التنوير لفهم الطبيعة عبر الحسابات، وإذا كانت الأسطورة في موضع الخائف من براثن الطبيعة، فإن التنوير قدَّم نفسه باعتباره سلاح البشر في الهيمنة على الطبيعة والسيطرة عليها، وتسخيرها لصالح الإنسان، وكما يرى فرانسيس بيكون، فإن اللذة المحضة من المعرفة لذة حيوانية لا تتوافق مع الإنسان، فعليه أن يسخِّر معارفه للسيطرة على الطبيعة وفهمها.

ولهذا فإن أخلاقيات كانط، الذي كتب رسالته الشهيرة "ما التنوير" ليست إلا خديعة بورجوازية أخرى تهدف إلى فرض معايير الطبقة البورجوازية في صورة أخلاقيات فلسفية تكتسب صبغة العقل والمنطق. فليس كانط قديس يردي قناع فيلسوف، بل بورجوازي يرتدي قناع الفيلسوف. وإذا كان التنوير يهدف إلى السيطرة على الطبيعة، والإنسان كائن طبيعي وليس مختارًا من الإله، فإن التنوير ينتهي إلى نتيجة منطقية: السيطرة على الإنسان أيضًا. لقد أطلق الإنسان صفات إنسانية على الطبيعة في الأساطير، وفي التنوير يُطلق الصفات الطبيعية على الإنسان.

في الفصل الرابع المسمى بعنوان الصناعة الثقافية، يناقش الفيلسوفان كيف يعمل المجتمع الرأسمالي على خداع الجماهير. يرى أدورنو أن هوليوود مصنع الشر في أميركا؛ فمع انتقال وسائل التواصل من التليفون إلى الراديو في عصر أدورنو، انتقلت صناعة الأيديولوجيا، أو صناعة الثقافة كما يقول أدورنو من الحالة التواصلية بين البشر، التي لا يهيمن أحدهما فيها على الآخر، أو على الأقل تختفي بينهما المصالح الأديولوجية التي تخدم أوضاعًا اجتماعية معينة، إلى الراديو والتلفيزيون والسينما، وجميعها تعمل على صناعة ثقافة غير ديمقراطية، فقد حولت تلك الوسائل المتلقي من نشط متحدِّث إلى سلبي. يمكن النظر إلى تلك الرؤية بصورة معكوسة الآن في إطار تطوير وسائل التواصل الاجتماعي التي تمنح للجميع حق التعبير عن رأيه بحرية وديمقراطية، ولكنها في آن تجمِّع كل الفئات والطوائف معًا في مجتمعات مغلقة، فتزيد من الفجوة بين الذات وبين الآخر. يقول أحد المفكرين أن مستخدم وسائل التواصل الاجتماعي الشاب اليوم أكثر غضبًا من غيره، وأكثر ميلًا لشكوى زميله الذي يلقي عليه النكات عن ما قبل.

لقد كانت صناعة الثقافة الأميركية صناعةً للتسلية بصورة أساسية، أو التعمية إن شئت القول، وكان شغلها الشاغل العبارة الإنجليزية الشهيرة "لا تفرط في التفكير Don't Overthink" ودعنا نحظى ببعض المرح ولا تكن شديد الجدية هكذا "Let's have fun"
كانت تلك الشعارات إيذانًا بأفول ملكة العقل والتفكير الذاتي والأحكام الواعية على الأمور، ولماذا نفكِّر بأنفسنا إن كان البرنامج التليفيزيوني يفكِّر بدلًا مني؟ جاء كل ذلك في ظل حضارة تسمي وقت الفراغ باللغة الإنجليزية بالوقت الحر Free Time ما يعني أن الإنسان ليس حرًا في وقت عمله.

وبذلك تحول الإنسان من الأنوار التي وعد بها فلاسفة أوروبا إلى ظلمات الشمولية والغرق في التسلية الرأسمالية والاستهلاك الأعمى، وتحول من الحيوان العاقل الذي رآه أرسطو، إلى التابع أو المُستهلك في العصر الرأسمالي.

الكتاب أصعب من جمعه في مراجعة واحدة، فقد كُتب على هيئة شذرات متفرقة غير مترابطة في وحدة، في إطار نقد وحدة الأنساق الفلسفية الموحدة للتنوير أصلًا، ولا تعبر هذه المراجعة سوى عن انطباعاتي.

الترجمة رديئة للغاية وكنت أستعين في بعض المواضع بالترجمة الإنجليزية.

[Rêbwar · Rating 3 out of 5]

خوانش «دیالکتیک روشنگری» مانند راه رفتن در کوچه‌ای‌ست که چراغ‌هایش روشن‌اند، اما سایه‌هایش تیره‌تر از همیشه‌اند. آدورنو و هورکهایمر از دل فاجعه قرن بیستم بیرون آمده‌اند؛ جنگ جهانی دوم، اردوگاه‌های مرگ، و صعود رژیم‌های توتالیتر. آنها با زبانی پیچیده و گاهی خفه‌کننده، می‌گویند: همان روشنگری که قرار بود بشر را از جهل و خرافه برهاند، بذرهای سلطه و نابودی را هم در خود کاشته بود.
در همان صفحات نخست، حس می‌کنی این کتاب بیش از آنکه ستایش آزادی باشد، مرثیه‌ای‌ست بر وعده‌های بر باد رفته‌اش. وقتی هگل و کانت از خرد می‌نوشتند، هنوز ماشین کشتار مدرن به‌کار نیفتاده بود. اما این دو فیلسوف مکتب فرانکفورت در میانه قرنی نوشتند که علم و تکنولوژی، همزمان با پیشرفت، در خدمت نابودی هم قرار گرفت.


هیچ‌چیز در این کتاب ساده و بی‌ابهام نیست؛ «دیالکتیک روشنگری» حاصل تفکرِ آدورنو و هورکهایمر بیشتر شبیه یک بیانیه فلسفی-سیاسی است که با زبان پیچیده و گاه عامدانه مبهم نوشته شده، تا خواننده را نه فقط به تفکر بلکه به جدال فکری بکشاند. هسته اصلی کتاب این است که همان پروژه‌ای که قرار بود انسان را از اسطوره و جهل برهاند — روشنگری — خود به اسطوره و ابزار سلطه بدل شده است. نویسندگان با تکیه بر تاریخ و فلسفه، نشان می‌دهند که عقل ابزاری چگونه به خدمت سلطه سیاسی، سرمایه‌داری و فاشیسم درآمده است.
این کتاب استدلال می‌کند که عقلانیت ابزاریِ روشنگری که قرار بود انسان را از اسطوره و جهل رها کند، در عمل به شکل دیگری از سلطه و توتالیتاریسم منجر شده؛ عقل، وقتی فقط به ابزار کنترل و پیش‌بینی بدل شود، خودش تبدیل به ابزار سرکوب می‌شود.



چگونه کتاب را بخوانیم؟

پیش‌نیازها: آشنایی پایه‌ای با کانت (مقالهٔ «روشنگری چیست؟) و فهم کلی از مارکس و هگل خواندن را آسان‌تر می‌کند.
....................
کانت در این مقاله ،روشنگری را چنین تعریف می‌کند:
«روشنگری خروج انسان از صغارتِ خودخواسته است.»

صغارت، یعنی وابستگی به دیگران برای فکر کردن، به جای به‌کارگیری عقل خود. و «خودخواسته» یعنی این که علتش ترس، تنبلی یا راحت‌طلبی خود فرد است، نه نبودن ابزار عقل.

کانت در ادامه سه نکته‌ی کلیدی مطرح می‌کند:

1. شعار روشنگری: «جرأت اندیشیدن داشته باش!» (Sapere Aude)
یعنی به جای تبعیت کورکورانه از سنت، قدرت تفکر مستقل را تمرین کن.


2. فرق میان استفاده عمومی و خصوصی از عقل:

استفاده عمومی یعنی اندیشیدن و بحث آزاد به عنوان یک شهروند یا فیلسوف، بدون سانسور.

استفاده خصوصی یعنی عمل کردن در جایگاه رسمی‌ات (مثل سرباز، کارمند دولت، پزشک و ...) که در آن باید از قوانین پیروی کنی.


3. پیشرفت تدریجی آزادی اندیشه: کانت می‌گوید برای رسیدن به روشنگری، آزادی بیان و نقد باید تضمین شود، و این امر به اصلاحات سیاسی و اجتماعی تدریجی نیاز دارد، نه انقلاب‌های شتاب‌زده.

کانت خوش‌بین است که اگر عقل آزاد شود، بشریت به بلوغ و آزادی می‌رسد.
اما آدورنو و هورکهایمر می‌گویند همین عقلِ ابزاریِ روشنگری، در دل سرمایه‌داری و بوروکراسی، به سلطه و توتالیتاریسم منجر شده است.

..............................

فصل‌های اول را چندبار بخوانید: «مفهوم روشنگری» و «صنعت فرهنگ» ، اولویت با آن‌هاست.
یادداشت بردارید و مثال معاصر بزنید: هر بخش را به‌سرعت در برابر شبکه‌های اجتماعی، تلویزیون و تبلیغات امروز محک بزنید.

با فاصلهٔ زمانی مرور کنید: متنِ سنگین نیاز به رسوب دارد؛
پس بین جلسات خواندن با فاصله وقت بگذارید.

خواندن «دیالکتیک روشنگری» مثل نفس کشیدن در هوای سنگین یک شهر صنعتی است: ذرات معنا در هوا پراکنده‌اند، اما باید عمق زیادی بکشی تا حس کنی به جایی رسیده‌ای. گاهی یک جمله، مثل پتکی بر ذهنت فرود می‌آید و تو را وادار می‌کند کتاب را ببندی و به سقف خیره شوی. گاهی هم، پاراگراف‌های طولانی‌اش چنان تو را در زنجیر زبان می‌بندند که وسوسه می‌شوی رهایش کنی.
«دیالکتیک روشنگری» کتابی‌ست ضروری برای فهم تناقضات مدرنیته، اما نه بی‌نقص. قوتش در جسارت و عمق نقد است، ضعفش در زبانی‌ست که عمداً یا ناخواسته، دایره مخاطبانش را کوچک می‌کند و گاهی درگیر تعصب ایدئولوژیک می‌شود. این کتاب نه یک مانیفست رهایی، که هشداری‌ست درباره تاریکی‌هایی که حتی در پرنورترین چراغ‌ها پنهان‌اند.
این کتاب را نمی‌شود یک‌بار و یک‌نفس خواند؛ باید تکه‌تکه، با صبر، و حتی با رجوع به متن‌های دیگر (کانت، نیچه، هگل) هضمش کرد.




ربطِ کتاب به امروز:

صنعت فرهنگ → شبکه‌های اجتماعی: سازوکارهای همسان‌سازی، الگوریتم‌‌محوری، تولید محتوای تکراری و تبلیغات هدفمند همه مشابهِ مکانیزم‌هایی‌اند که آدورنو توصیف کرد.

عقلانیت ابزاری → تکنوکراسی و بوروکراسی: تجربهٔ مدیریت داده، رتبه‌بندی‌ها و تصمیم‌گیری مبتنی بر شاخص عملکرد ها شباهت‌های تامّ با آنچه نویسندگان هشدار می‌دهند دارد.

گسترشِ اطلاعات نادرست: مفهومِ «رام‌سازی توده» و فروکاستنِ تفکر انتقادی در مواجهه با رسانه‌های مدرن به‌راحتی به بحث‌های امروز دربارهٔ «الگوریتم‌ها» و «حباب‌های اطلاعاتی» متصل می‌شود.


«دیالکتیک روشنگری»محصول بحران فکریِ روشنفکران مکتب فرانکفورت در میانهٔ آن‌چه تجربهٔ فاشیسم، جنگ و صنعتی‌شدنِ بی‌قیدِ فرهنگ نامیده‌اند است. پرسشِ مرکزی‌ای که نویسندگان دنبال می‌کنند ساده اما سهمگین است: چگونه چیزی که قرار بود انسان را از جهل و اسطوره نجات دهد — روشنگری و عقلانیت — به ابزارهای نوینی از سلطه، توتالیتاریسم و «تسلط بر انسان» بدل شد؟

این سؤال را باید در بستر دو واقعیت فهمید: ۱) صعود فاشیسم و تمدنِ تکنیکی قرن بیستم، ۲) رشد صنعت فرهنگ (پخش رادیویی، سینما، مطبوعات) که شکل تازه‌ای از یک‌سان‌سازی و رام‌سازی عامه را ممکن کرد. حاصل، کتابی است که هم تاریخ‌خوانی فلسفی عرضه می‌کند و هم انتقادی نظری نسبت به مدرنیته.


زمینهٔ تاریخی و فکری: چرا این کتاب خواندنی است؟

خلاصهٔ استدلال‌های اصلی

۱. خودویرانگری روشنگری
هورکهایمر و آدورنو ادعا می‌کنند روشنگری وقتی به عقلانیت ابزاری تقلیل یابد — یعنی عقل فقط به عنوان وسیله‌ای برای تسلط و کنترل طبیعی و اجتماعی — مسیر خود را به سلطه و بوروکراتیزاسیون باز می‌کند. بنابراین همیشه دو چهره وجود دارد: وعدهٔ رهایی و امکانِ بازگشتِ عقل به شکلِ جدیدی از اسطوره و سلطه.

2. اسطوره و عقلِ دوباره‌تبدیل‌شده
برخلاف تصور عام که اسطوره و عقل را متضاد می‌پندارد، نویسندگان نشان می‌دهند که عقل می‌تواند به‌تدریج همان ساختارهای اسطوره‌ایِ پیشین را بازیابد؛ یعنی عقلِ ابزاری خود به اسطوره‌ای نو تبدیل می‌شود که آزادی را در عمل نابود می‌کند.


3. صنعتِ فرهنگ
یکی از ماندگارترین مفاهیم کتاب همین «صنعت فرهنگ» است: تولید انبوه هنر و سرگرمی به شکل کالا که نه منتج به آگاهی انتقادی، که به همسان‌سازی سلیقه‌ها، کاهش توان تفکر انتقادی و تثبیت وضع موجود منجر می‌شود. فرهنگِ توده‌ای، به‌گفتهٔ آن‌ها، مولدِ مصرف‌کنندهٔ منفعل است.


4. پیوند به توتالیتاریسم
استدلالِ مهم دیگر این است که منطقِ کنترل‌محورِ مدرنیته (کنترلِ طبیعت، کنترلِ افراد، اندازه‌گیری، امتیازدهی) همان منطقی را که فاشیسم و رژیم‌های توتالیتر به کار گرفتند تسهیل می‌کند. مدرنیته نه تضمینِ آزادی، که زمینه‌سازِ ابزارهای نوین قدرت شد.


5. نقدِ تمدن غربی کلی‌نگر
نتیجه‌گیری کلی کتاب تند و بدبینانه است: غربِ مدرن با تکیه‌گاهِ عقل ابزاریِ خود، تفکر انتقادی و خودمختاری فردی را تحلیل برده است.




نقاط قوتِ بنیادین

از نظر قدرت تحلیل فرهنگی و فلسفی، اثر فوق‌العاده است: نقد صنعت فرهنگ، تحلیل سازوکار سلطه، و پیوند میان اسطوره و عقلانیت، همچنان الهام‌بخش‌اند. اما مشکل اصلی، هم‌پوشانی گفتمان انتقادی آن با بدبینی رادیکال به مدرنیته است که در جاهایی، به جای توضیح، به داوری کلی و مبهم بدل می‌شود. همچنین، گرایش مارکسیستی نویسندگان باعث شده سرمایه‌داری را به شکلی تک‌بعدی و ذاتاً سرکوبگر ببینند و از تحلیل جنبه‌های مثبت یا پیچیده آن غافل بمانند.

نقاط قوت اثر در جسارت فکری آن است. آدورنو و هورکهایمر به جای نگاه رمانتیک به روشنگری، با بی‌رحمی آن را کالبدشکافی می‌کنند. در نقد سرمایه‌د��ری و فرهنگ توده‌ای، نگاه آن‌ها پیشرو و تأثیرگذار بوده؛ نقد صنعت فرهنگ‌سازی و نقش آن در شکل دادن به ذهنیت‌های منفعل هنوز هم کاربردی و به‌روز است. همین‌طور، استفاده از اسطوره‌شناسی و تاریخ برای تحلیل مدرنیته، کتاب را فراتر از یک متن صرفاً اقتصادی یا سیاسی می‌برد و به آن عمق فلسفی می‌دهد.


۱. شجاعت فکری در نقد خود روشنگری و نشان دادن اینکه عقل، اگر صرفاً به ابزاری برای کنترل و بهره‌برداری تبدیل شود، می‌تواند همان اندازه خطرناک باشد که اسطوره‌ها و خرافات.
۲. تحلیل فرهنگی و هنری در فصل‌هایی چون «صنعت فرهنگ» که به شکل بی‌رحمانه‌ای مصرف‌گرایی، یکسان‌سازی فرهنگی و سرگرمی به‌عنوان ابزار انقیاد را برملا می‌کند. این بخش همچنان برای فهم رسانه‌ها و فرهنگ توده‌ای معاصر ارزش دارد.
۳. پیوند تاریخ، فلسفه و جامعه‌شناسی در یک چارچوب تحلیلی که هرچند سنگین است، اما امکان گفت‌وگو میان رشته‌های مختلف را باز می‌کند.

۴.نوآوری نظری: ترکیبِ فلسفه، تاریخ و تحلیل فرهنگی در مقیاسی که مسائلِ گوناگونِ مدرنیته را به هم مربوط می‌کند.

۵.پیش‌بینیِ صنعت فرهنگ: این تحلیل برای فهم رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی امروز فوق‌العاده راهگشا است؛کمتر کتابی این‌قدر زود «مکانیزم‌های همسان‌سازی فرهنگی» را فهمیده است.

۶.پیوند دادن عقلانیت و سلطه: نشان می‌دهد مشکل صرفِ «علم» یا «فناوری» نیست؛ مشکل وقتی آغاز می‌شود که عقل صرفاً ابزارِ کنترل شود.

۷.القاء پرسش‌های اساسی: کتاب پرسش‌هایی می‌گذارد که هنوز (در عصر اطلاعات و الگوریتم‌ها) کلیدی‌اند: کی و چگونه عقل بدل به ابزار سلطه می‌شود؟ فرهنگِ جمعی چگونه مقاومت را خفه می‌کند؟



فلسفه در قفس آهنین زبان

یکی از نخستین ضربه‌هایی که کتاب به خواننده می‌زند، نه محتوایش، بلکه زبانش است. جمله‌ها، بلند، سنگین و سرشار از ارجاعات به هگل، کانت، مارکس، و حتی اسطوره‌شناسی هستند. گویی این زبان، خود بازتاب همان دیالکتیکی‌ست که می‌خواهند تحلیل کنند: پیشرفت فکری که هم می‌تواند روشنگر باشد و هم دربسته و انحصاری.
بخشی از این پیچیدگی را باید گردن سنت فلسفه آلمانی انداخت. هگل با دیالکتیکش، و کانت با دستگاه عقل‌گرایی انتقادی‌اش، زبانی ساختند که بدون زمینه فلسفی، همچون صخره‌ای در برابر موج فهم روزمره می‌ایستد. آدورنو و هورکهایمر این زبان را نه تنها به ارث برده‌اند، بلکه در آن غرق شده‌اند. برای خواننده امروز، این یعنی باید آماده‌ی نبردی ذهنی باشد؛ نبردی که گاهی لذت‌بخش و گاهی خسته‌کننده است.

روشنگری علیه خودش

هسته‌ی اصلی کتاب، ایده‌ای‌ست به ظاهر پارادوکسیکال: روشنگری، که در عصر قرن هجدهم به معنای رهایی از تاریکی جهل تعریف شد، در فرآیند تاریخی‌اش به ابزاری برای سلطه بدل شد. این همان‌جاست که ردپای کانت و مقاله «روشنگری چیست؟» او روشن می‌شود. کانت با شعار «جرئت دانستن داشته باش» (Sapere aude) مردم را به خروج از صغارت خودخواسته دعوت می‌کرد. اما دو قرن بعد، آدورنو و هورکهایمر می‌گفتند: خرد مدرن، وقتی صرفاً به ابزار کارآمدی و کنترل تبدیل شود، می‌تواند همان صغارت را در شکل تازه‌ای بازتولید کند.
در اینجا، آنها به نقد «عقل ابزاری» می‌پردازند؛ عقلی که هدفش نه حقیقت، که تسلط و مدیریت کارآمد جهان است. این نقد، هم به سرمایه‌داری مدرن برمی‌گردد، هم به نظام‌های تمامیت‌خواه.

اسطوره‌هایی که نمرده‌اند

یکی از نقاط قوت کتاب، پیوندی‌ست که میان اسطوره و روشنگری می‌زند. نویسندگان می‌گویند روشنگری می‌خواست اسطوره را نابود کند، اما خود به اسطوره‌ای نو بدل شد؛ اسطوره‌ای از «پیشرفت بی‌پایان» و «تسلط کامل بر طبیعت». این بخش از کتاب یادآور نقد نیچه به متافیزیک و خوش‌بینی فلسفی هگل است. نیچه می‌گفت: تاریخ و خرد، همیشه رو به پیشرفت نمی‌روند؛ گاهی عقل همان‌قدر خطرناک است که جنون.
این نگاه، لایه‌ای تراژیک به متن می‌دهد: انسان مدرن، در حال بریدن ریشه‌های خود از طبیعت و معنای وجودی‌اش است، اما خیال می‌کند آزاد شده است.


جایی که مارکسیسم نفس کم می‌آورد

هرچند آدورنو و هورکهایمر دل‌بسته به مارکسیسم و سنت انتقادی بودند، اما در این کتاب، مارکسیسم‌شان دیگر آن ایمان راسخ قرن نوزدهمی نیست. آنها به‌جای شعار انقلابی، تصویری از بن‌بست تمدن مدرن می‌دهند. با این حال، نقدشان از سرمایه‌داری گاهی چنان پررنگ می‌شود که رنگ و بوی ایدئولوژیک پیدا می‌کند؛ همان‌جا که نگاه‌شان به بازار و فرهنگ عامه، بیشتر شبیه پیش‌داوری روشنفکرانه است تا تحلیل بی‌طرفانه. این، جایی‌ست که می‌توان به کتاب خرده گرفت: اگر قرار است همه‌چیز زیر تیغ نقد برود، چرا مارکسیسم کلاسیک با همان شدت نقد نمی‌شود؟




نقاط ضعف، کم نیستند. اول اینکه زبان کتاب به‌شدت متکلف و غرق در انتزاع است؛ تا جایی که بسیاری از ایده‌های آن می‌توانستند ساده‌تر و روشن‌تر بیان شوند، اما عمداً در لایه‌ای از ابهام و زبان شبه‌عرفانی پیچیده می‌شوند. دوم، تعصب ایدئولوژیک نویسندگان مشهود است؛ تعلق خاطرشان به مارکسیسم و نفرتشان از سرمایه‌داری باعث می‌شود تحلیل‌ها یک‌سویه باشند و از دیدگاه‌های بدیل (مثلاً لیبرالیسم یا رویکردهای غیرچپ) غفلت شود. سوم، برخی گزاره‌ها بیش از حد کلی و غیرقابل اثبات‌اند؛ مثل ارتباط مستقیم و قطعی بین عقلانیت مدرن و فاشیسم، که بیش از آنکه نتیجه پژوهش تجربی باشد، موضع‌گیری فلسفی است.

روشنگری، در نگاه نویسندگان این کتاب، نه صرفاً چراغی برای رهایی بشر، که شمشیری دو لبه است؛ ابزاری که به همان اندازه که جهل و اسطوره را کنار می‌زند، می‌تواند در خدمت سلطه، انقیاد و بازتولید نابرابری‌ها قرار گیرد. هورکهایمر و آدورنو، هر دو از چهره‌های شاخص مکتب فرانکفورت و به‌شدت متأثر از مارکسیسم غربی، این اثر را در فضای تیره‌وتار جنگ جهانی دوم و صعود فاشیسم نوشتند؛ فضایی که باور ساده‌لوحانه به پیشرفت خطی و پایان‌یافتن خشونت با علم و عقلانیت را زیر سؤال می‌برد.

با وجود این، کتاب از همان ابتدا گرفتار پارادوکسی بنیادین است: نقد «عقل ابزاری» و «تسلط بر طبیعت» را با زبانی به‌غایت انتزاعی، تئوریک و گاه دور از تجربه‌ی زیسته بیان می‌کند؛ به‌طوری که بسیاری از مخاطبان غیرآکادمیک یا حتی دانشجویان علوم انسانی، خواندنش را طاقت‌فرسا می‌دانند. این سبک، که گاهی به عمد مبهم نگه داشته شده، باعث می‌شود کتاب در عمل به ابزاری برای حلقه‌ای کوچک از روشنفکران بدل شود، نه راهنمایی برای عمل اجتماعی گسترده.

۱. مبهم‌گویی و زبان بسته‌ی فلسفی

بزرگ‌ترین گلایه بسیاری از منتقدان، از جمله روشنفکران غیرمارکسیست، این است که متن بیش از حد سنگین، انتزاعی و گاهی عمداً پیچیده نوشته شده. این باعث شده خواننده گاهی حس کند نویسندگان پشت لایه‌ای از اصطلاحات فلسفی پنهان شده‌اند و از پاسخ‌گویی دقیق طفره می‌روند.
حتی برخی مارکسیست‌ها گفته‌اند این متن بیشتر به یک مانیفست بدبینانه شبیه است تا یک پژوهش مستند.


۲. تناقض در نقد روشنگری با استفاده از ابزار روشنگری

هورکهایمر و آدورنو با استفاده از منطق و تحلیل انتقادی – که خود دستاورد روشنگری است – به روشنگری حمله می‌کنند. این برای منتقدان لیبرال و پوزیتیویست یک جور خودزنی فلسفی است: مثل این است که با استفاده از چراغ، بگویی نور به‌طور ذاتی خطرناک است.
این تناقض برای فیلسوفانی مثل هابرماس هم مسئله‌ساز بوده و او تلاش کرد با «عقلانیت ارتباطی» این مشکل را رفع کند.

۳. گرایش شدید به بدبینی و تقدیرگرایی

کتاب تقریباً هیچ روزنه امیدی باقی نمی‌گذارد. از دید آن‌ها، سرمایه‌داری، فاشیسم، فرهنگ توده‌ای، و حتی علم و تکنولوژی، همه یک مسیر واحد به سوی سلطه می‌سازند. این نگاه به‌قدری تاریک است که بسیاری آن را فلج‌کننده و غیرعملیاتی دانسته‌اند.

منتقدان غیرچپ معتقدند این بدبینی افراطی به آزادی فردی، نقش نهادهای دموکراتیک و امکان پیشرفت بی‌انصافی می‌کند.

۴. جایگاه ایدئولوژیک و سایه مارکسیسم

هرچند کتاب انتقاداتی جدی به شوروی استالینی هم دارد، اما چارچوب فکری‌اش همچنان مارکسیستی است: اقتصاد سرمایه‌داری را بستر اصلی فساد فرهنگ و سلطه می‌داند، و راه نجات را در گذار به جامعه‌ای غیرسرمایه‌دارانه می‌جوید.

برای کسانی که ضدچپ‌اند، این وابستگی فکری به مارکس باعث می‌شود نقدشان از روشنگری ناقص به نظر برسد، چون نمی‌توانند نقش توتالیتاریسم چپ را به همان شدت توتالیتاریسم راست نقد کنند.

۵. تفسیر بحث‌برانگیز از فرهنگ عامه

بخش مربوط به «صنعت فرهنگ» مدعی است که رسانه‌های جمعی و سرگرمی‌های توده‌ای، نه صرفاً محصولات سرگرم‌کننده، بلکه ابزار کنترل سیاسی و اجتماعی هستند.


منتقدان لیبرال می‌گویند این دیدگاه نخبه‌گرایانه و تحقیرآمیز است و تجربه واقعی مصرف‌کنندگان را نادیده می‌گیرد. همه‌چیز را به دستکاری و شست‌وشوی مغزی تقلیل دادن، از نظر آن‌ها غیرعلمی و توطئه‌محور است.

۶. زبانِ سنگین، هگلی‌ـ‌کانتی و دشوارخوان
ساختار مفهومیِ هگلی و کانتیِ متن (دیالکتیک، اصطلاحات انتزاعی) باعث شده بیانِ کتاب برای خوانندهٔ غیرمتخصص سخت و دست‌نیافتنی باشد. خودِ این دشواری تناقضی است با خواست کتاب برای نقد عقلِ ابزاری که باید «عمومی» باشد.


۷. فقرِ مداخلهٔ عملی (راهکارِ کم‌رنگ)
کتاب در نقد بسیار قوی‌ست، اما وقتی نوبت به پیشنهادِ بدیل یا استراتژی‌های عملی مقاومت می‌رسد، اغلب ساکت یا مبهم می‌ماند. خوانندهٔ کنش‌گر به راه‌حلِ مشخصی دسترسی ندارد.


۸. نخبه‌گراییِ انتقادی
تحلیل‌های نویسندگان گاهی سرشتی نخبه‌گرایانه دارند: فرهنگِ توده‌ای به‌راحتی محکوم می‌شود بدون آن‌که تجربهٔ مصرف‌کننده و ظرفیت‌های مقاومتیِ واقعیِ توده دیده شود.


تعلق خاطر شدید نویسندگان به سنت مارکسیستی و مکتب فرانکفورت باعث شده تحلیل‌شان از سرمایه‌داری، یک‌جانبه و سیاه‌وسفید باشد. جایی برای دیدن پویایی‌ها، اصلاحات یا ظرفیت‌های مثبت این نظام باقی نمی‌گذارند. در مقابل، نقد آن‌ها از سوسیالیسم و دولت‌های مارکسیستی به‌شدت کم‌رنگ است، گویی خطر تمامیت‌خواهی تنها در سوی سرمایه‌داری وجود دارد.


«دیالکتیک روشنگری» آدورنو و هورکهایمر نه‌تنها از نظر محتوایی بلکه از نظر شیوه بیان، عمیقاً تحت‌تأثیر سنت فلسفی آلمان است. این سنت، به‌ویژه در هگل و کانت، به زبانی متکی است که هم مفهومی فشرده دارد و هم ساختار نحوی پیچیده.

تأثیر هگل: آدورنو و هورکهایمر مانند هگل به شیوه‌ی دیالکتیکی می‌اندیشند؛ یعنی مفاهیم را در تضاد و تنش با یکدیگر پیش می‌برند. همین باعث می‌شود جملات طولانی، چندلایه و پر از ارجاعات درونی شکل بگیرد. زبان‌شان هم بیشتر به «حرکت مفاهیم» شباهت دارد تا به یک روایت ساده.

تأثیر کانت: آن‌ها مثل کانت علاقه دارند مفاهیم را با دقت نظری و مرزبندی سخت تعریف کنند؛ در نتیجه واژگان انتزاعی، جملات پر از اصطلاحات تخصصی و ساختاری که گاهی بیشتر به استدلال ریاضی شباهت دارد تا نثر عادی، در کتاب موج می‌زند.


به همین دلیل، خواندن کتاب برای کسی که با این سنت آشنا نباشد، مثل عبور از جنگل انبوهی از اصطلاحات و مفاهیم است.
زبان ثقیل این کتاب هم نقطه‌قوت است — چون عمق مفهومی را حفظ می‌کند — و هم نقطه‌ضعف — چون دسترسی آن را برای مخاطب غیرآکادمیک دشوار می‌کند.


نسبت به سنت‌های فلسفی: کانت، هگل، و نیچه

کانت: کانت باور داشت عقل عمومیِ آزاد (sapere aude) می‌تواند انسان را از «صغارت» بیرون بیاورد. هورکهایمر/آدورنو دقیقاً این وعدهٔ کانتی را هدف می‌گیرند و نشان می‌دهند چگونه عقل می‌تواند برگردد و به صورت ابزاری درآید. این تقابل کانت ↔ فرانکفورت از متن بحثی مرکزی است.

هگل: قالبِ دیالکتیکیِ هگلی (تضاد→تز↔آنتی‌تز→سنتز) به‌روشنی در شیوهٔ حرکت مفاهیم کتاب مشهود است؛ و همین شیوه — به قول نیچه — می‌تواند زندگی را به نظامِ مفهومی خشک تبدیل کند.

نیچه: نقدِ نیچه به تمایلِ هگل به «نظام‌سازی» و حلِ تضاد در سنتز، این‌جا به‌عنوانِ یک نقد واسط قابل‌استفاده است: دیالکتیک گاهی تضادها را «حل» می‌کند و از شکافِ خلاق زندگی می‌کاهد؛ هورکهایمر/آدورنو در عمل از همان ابزارِ هگلی استفاده می‌کنند تا مدرنیته را محکوم کنند — تناقضی که نیچه پیش‌تر هشدار داده بود.

نیچه با هگل مشکل اساسی داشت، هم از نظر روح فلسفه و هم از نظر شیوه دیالکتیکی.
اگر بخواهیم خلاصه کنیم، نگاهش این بود که هگل با دیالکتیک، زندگی را به اسارت مفاهیم و نظام‌های انتزاعی کشیده است.

۱. نقد به روح نظام‌سازی هگل

نیچه می‌گفت هگل می‌خواهد یک سیستم کلی و نهایی برای همهٔ واقعیت بسازد؛ سیستمی که همهٔ پدیده‌ها در آن جای مشخصی داشته باشند. به نظر نیچه، این کار خطرناک است، چون زندگی را به یک «طرح عقلانی» تقلیل می‌دهد. او معتقد بود که جهان پر از آشوب، شانس، و نیروهای غیرعقلانی است که با هیچ سیستم نهایی قابل مهار نیست.

۲. نقد به روش دیالکتیکی

هگل با دیالکتیک می‌گفت هر تضادی نهایتاً به یک سنتز (وحدت برتر) می‌رسد. نیچه این ایده را به نوعی «آرامش‌طلبی فکری» می‌دید:

در دیالکتیک هگل، تضادها همیشه به آشتی می‌رسند، اما نیچه معتقد بود تضاد و کشمکش جوهر زندگی است و نباید آن را حل کرد.

به جای «رفع تضاد» هگلی، نیچه روی «پایداری و بهره‌برداری از تضاد» تاکید داشت.


۳. نقد به خوش‌بینی تاریخی هگل

هگل تاریخ را روند عقلانی‌شدن و آزادی می‌دانست؛ گویی که تاریخ همواره رو به بهتر شدن است. نیچه این را یک توهم خطرناک می‌دید و معتقد بود تاریخ پر از بازگشت‌ها، سقوط‌ها و بی‌معنایی است.

۴. ترجیح نیچه به شیوهٔ «تبارشناسی» به‌جای دیالکتیک

نیچه به جای حرکت خطی-دیالکتیکی هگل، رویکردی «تبارشناسانه» داشت: کندوکاو در ریشه‌های تاریخی و روانی ارزش‌ها و مفاهیم، بدون اینکه آن‌ها را در یک سیستم کلی ذوب کند.


به بیان ساده، نیچه به هگل می‌گفت:
«تو زندگی را قربانی عقل کرده‌ای؛
من می‌خواهم عقل را قربانی زندگی کنم.»


«دیالکتیک روشنگری» کتابی است که بیش از هر چیز سوال‌ساز است تا پاسخ‌گو. ارزش تاریخی، نظری و هشداردهندهٔ آن بالا است؛ اما بدبینیِ افراطی، سوگیریِ ایدئولوژیک و زبانِ دسترس‌ناپذیر آن را از تبدیل شدن به متنی عمل‌گرایانه و فراگیر بازداشته است.

[Scriptor Ignotus · Rating 4 out of 5]

The theoretical subtlety and interdisciplinary method employed in Dialectic of Enlightenment, making use of conceptual vocabularies with which I am unfamiliar, has afforded me little confidence that I’ve really grasped the overarching thesis, such as there is one. But having attempted to supplement my reading with other reviews, academic articles, YouTube videos, and even the unperplexable Stanford Encyclopedia of Philosophy, and having found each of them perfectly at odds with one another and with my own interpretation of the text, I am consoled with the knowledge that nobody truly understands what this book is trying to say, nor in fact is there any agreement on what the eponymous dialectic of enlightenment actually is. Each interpreter shares a vague notion that Enlightenment, defined very broadly as “the advance of thought,” has a heretofore hidden dialectical antithesis, which has made its historical development simultaneously one of progress and regress, knowledge and superstition, clarity and myth, freedom and enslavement; that the primitive, irrational forces that gathered in the land of the Aufklärer in the 1930s, at that time the most technologically advanced, industrially capacious, and intellectually sophisticated society in the world, represented not so much the supplantation of Enlightenment as something self-subverting in its very concept. But as for what this dialectical inversion entails and how it comes about, there seem to be as many hypotheses as there are readers. So here’s mine.

Enlightenment is the endeavor of humanity to free itself from its primordial fear of the irrational, unassimilated forces of nature by achieving what Francis Bacon called a “happy match” between mind and world. The establishment of a perfect correspondence between thought and nature promises liberation through total control; Enlightenment, by definition, must be totalizing in order to achieve its ends, leaving nothing outside of its purview. Knowledge is taken to be synonymous with power; both the collective power of humanity over a disenchanted world reduced to fungible use values and, in bourgeois society, the power of the individuated ego to sustain and aggrandize itself through the exploitation of others: “What human beings seek to learn from nature is how to use it to dominate wholly both it and human beings.” The world exists only insofar as it is useful according to the exclusive ethical imperative of self-preservation, whether it takes the form of natural resources or alienated labor. Scientific method, the philosophies of positivism and pragmatism, and the capitalist social order are all aspects of Enlightenment as a conceptual model which employs abstraction, quantification, and equivalence to make nature palatable to humanity’s material needs, which it takes to be its only needs. As such, Enlightenment is ultimately not a quest to understand the world in itself, but an effort to assimilate the world through technology, through method.

In this it is akin to magic and myth. In primitive consciousness, nature takes on the form of an undifferentiated mana, which is enhypostatized by animistic cultures as an array of spiritual powers whom the shaman channels, appeases, or indeed becomes—the individual ego-self is not yet strictly defined—through mimesis. Natural forces are domesticated within the magic circle just as they are within the ritual borders of the ancient polis or the boundaries of a work of art. Nature spirits become the mercurial and all-too-human gods of classical mythology, which still carry the uncircumscribed power of mana but are also capable both of feuding among themselves and being duped by mortals like the archetypal trickster-hero Odysseus, who uses their power against itself in a quasi-enlightened, “technological” way, but ultimately remains enmeshed within nature’s foreclosure of the absolute, experienced as tragedy, fate, the cyclicality of existence, the “eternality of the actual,” and the “domination of the world as truth.”

Monotheism, particularly as embodied by post-exilic Judaism, is the most successful effort to disempower nature by turning its magic against itself; a triumph memorably depicted in the figure of Moses the antimagician. It posits a single God Who is also the absolute reality; Who not only represents the full force of nature but also, as spirit and absolute self, opposes it, surpasses it, and offers liberation from it in the form of His covenants with humanity (Noahide, Abrahamic, Mosaic) and the Messianic promise. Insofar as it perfects the bifurcation between conscious self and nature while disarming the latter, Judaism is the patriarchal religion par excellence. The blindness and ambiguity of pagan fate is replaced by the judgments of an Omniscience Who enmeshes humanity in a web of law and transgression, debt and credit, sin and righteousness; inexorable fate becomes inescapable command. The performance of mitzvot preserves the "reconciling memory" of ritual adaptation to nature (mimesis), while the prohibition of idolatry prevents Judaism from "relapsing through symbols into mythology," which is, at base, the reification of unconscious nature as false truth—false consciousness. The authors thus present a sophisticated version of an idea that became a commonplace of subsequent theorizations about the nature of antisemitism: that the Jews attract the hatred of the ideologically blinded because they are in essence a people without myths.

Christianity, at least in common Protestant acceptations, offers liberation from the matrix of commandments by positing faith and love over works of the law; but for doing so it pays a heavy price. The doctrine of the Incarnation reintroduces the symbol in the form of Christ, the divine-human mediator, Whose mortal human appearance—and by extension, the appearance of the material world as such—is shown to be distinct from His divine essence. Nature again becomes a hidden "essence" or "force" lurking behind its local instantiations; the chief characteristic of magical thinking. The effect of this "doubling of nature into appearance and essence" is "the spiritualization of magic"; it represents a reversion to the animistic consciousness in which the totality of nature in its unassimilable power is "named" in a particular object which serves as its symbol and ameliorates human fear: a condition addressed by myth and science alike. By drawing the absolute closer to the finite, Christianity risks making the finite absolute, reintroducing an element of fetishism.

The progress of Enlightenment gradually purifies the world of its animistic presences, driving the gods and the shadowy metaphysical concepts that succeed them from the immanent realm to a transcendent one, which is then sealed off by positivism. The individual subject is established, and the multiplicity of nature is reduced to an abstract unity, disenchanted and made consumable for the subject’s self-preservation. Through the universal knowledge-power of technology and industry, Enlightenment seems poised to close its circle around the world, effecting the complete assimilation of nature by society and consummating Bacon’s happy match.

But herein lies a paradox: because Enlightenment entails the manipulation of nature through organized mimesis, “tricking” it to make it the servant of subjectivized human ends, the completion of Enlightenment, which promises the liberation of the subject from fear and powerlessness, becomes at the same time a reversion to myth, eradicating the subject and again foreclosing the absolute with the “domination of the world as truth.” “Myth is already enlightenment, and enlightenment reverts to mythology.” “Civilization is the triumph of society over nature—a triumph which transforms everything into mere nature.” In the very act of subjugating nature, Enlightenment blindly reproduces it. Once unified through the conceptual synthesis of Enlightenment, nature—including human beings, now themselves disenchanted and objectified—becomes an undifferentiated whole, not altogether distinct from the amorphous mana of primitive consciousness. The enclosure of nature by society becomes the collapse of the latter into the former; the “sameness” of the disenchanted world proves to be akin to the “sameness” of the shaman’s mimetic identification with nature.

Reality again proves itself beyond the remit of consciousness even under the guise of Enlightenment’s conceptual systems, reasserting itself in the form of new, unrecognized mythological symbols. Instead of realizing itself through true self-knowledge, Enlightenment humanity has become subject to extreme forms of self-alienation, unconscious projection, and blind self-assertion, all of which were manifested most notoriously in the irrationalism, paranoia, scapegoating, and extreme violence of the Third Reich.

What is needed, Adorno and Horkheimer argue, is a new concept of Enlightenment in which thought is liberated from power, and thus from violence and ideological blindness. Only a humanity which truly knows itself, having given up its quest for patriarchal domination and assimilated the darkness festering underneath its pretensions to omniscience, can achieve a truly human state, rather than succumbing to new forms of madness and barbarity.

[Drenda · Rating 5 out of 5]

The Enlightenment sought to bring mankind out of the shadows of orthodox tradition and religion and into the light of reason. A step toward human freedom, right? Perhaps, no doubt in some ways. But relying on reason skewed basic civility based in tradition and replaced human and humane interaction with calculated management. It could lead to places that the Encyclopedists could never have imagined. It could lead to concentration camps.

So what's a person to do. Adorno is not known for optimistic answers to this question. He opposed Benjamin's occasional hope for committed theater and mass produced art as leading to just another form of cultural entrapment. Adorno had only one place that he wanted to go to for answers, and that was music, specifically, and the aesthetic moment in general. But he was the first to know that it was not an easy place to go. Adorno was accused of being an academic mandarin toward the end of his life and I would contend that it was undeniable that he was an elitist in that he thought very few could educate and discipline themselves for that possible creative moment of aesthetic awareness. Art is the opposite of comfort for Adorno and if it is comforting, then it is not art. His is not an aesthetics supported in many museums, I suspect. And it was rejected by
many committed students in the sixties. Adorno's way was the way of many in the philosophical tradition: you need the conventions to get you up to snuff, and then you have to destroy them. To not fall back into another convention is the rub. Alienating art might be the start of a possibility.

[Jeroen Vandenbossche · Rating 3 out of 5]

Er zijn volledige bibliotheken gewijd aan deze klassieker van het Westers neo-marxistisch denken. Zelf heb ik daar weinig aan toe te voegen, behalve dan dat ik de verschillende hoofdstukken van zeer ongelijke kwaliteit vond.

De lectuur van de Odysseia vind ik nog steeds best knap. De samenvattingen die je her en der aantreft in basiscursussen filosofie doen de inzichten van Adorno in Homeros’ tekst niet altijd recht aan. Lees diens analyse vooral zelf zou ik zeggen.

Het hoofdstuk over Sade en Kant en, meer nog, dat over de cultuurindustrie kwam me dan weer erg gedateerd over. De horror van de Tweede Wereldoorlog indachtig, valt het allicht te begrijpen hoe beide auteurs tot hun rücksichtlos pessimistische diagnose over de stand van de Westerse cultuur kwamen.

Dat neemt niet weg dat hun monolithische veroordeling van de laatkapitalistische cultuurindustrie op zijn minst ongenuanceerd kan worden genoemd. In laatste instantie (pun intended 😉) lijkt deze op wel zeer problematische aannames te berusten over de manier waarop de “consument” met cultuur omgaat.

“Il ne faut jamais prendre les gens pour des cons”, denk ik dan.

[Blaze-Pascal · Rating 5 out of 5]

Review 2022:
I went over the book again. I only read the first three chapters this time around, just because I couldn't devote myself to reviewing their views on anti-semitism (there are just others things I want to read, and if I want to go deep into anti-semitism, or racism in general, I might go back over Arendt's Origins of Totalitarianism and also finish the Hook et al. book on Race and Lacan. Let's just say I've read quite a bit about anti-semitism, and I am just a bit tired to go over it again.

Let's just say the Frankfurt School will always have a soft place in my heart. Reading them, I always feel like I am Winston in 1984 after picking up the book where he reads all the parts of history which have been suppressed. For most of the Frankfurt School, not including Erich Fromm, that seems to be the style of writing that I get. It's a sort of truth telling, that is radical and challenging to conventional norms.

That being said, the radicality of the truth telling is usually very challenging the first time around. This time around I was mainly interested in the thesis that Enlightenment is the root problem of Western civilization. I think the essay on the Odyssey is my favourite piece of the whole collection. I also really enjoy the Kant v. Sade essay, and I would be interested in comparing those ideas to Lacan's essay on Kant and Sade, I would also be interested in reading the Juliette book (in French).

I do like the culture industry essay, I mean I like the spirit that art has been lost through fabrication and enlightenment knowledge. To use Hannah Arendt's terminology, I think the essay basically suggests that the culture industry, which is the work of homo faber, is of course catering to animal laboraans who don't elevate la vita contemplitiva. I think that's true, especially today when we think about the most recent Matrix movie, or yet another Spider Man movie (I mean is Hollywood really just trying to feed us the same garbage that it knows we liked before, and how many times do I have to hear these super heroes origin stories, repetition compulsion at its finest).

The critical nature of Adorno is what turns me off a bit to a certain extent. I am never one to not enjoy a good critique, but Adorno just goes after everyone (Charlie Chaplin, Orson Welles). You really get a sense of Adorno sitting in an academic tower condemning cultural enjoyment in every which way. NO ONE WILL HAVE FUN ON ADORNO'S WATCH! I have not delved deep into Adorno... and I might one day, however he has a reputation for being critical of things like jazz, which seems unforgivable now a days, which makes it hard for me to get into his "Negative Dialectics". (Although I do think that Jazz sometimes has turned into a factory of sameness). That doesn't mean I don't think Adorno has some valuable insights, I just don't have the time to get into his mindset deeply. However, Negative Dialectics will probably be on my reading list one day.

All of this lends credence to Hegel's Phenomenology... It is called the Dialectic of Enlightenment right!? The critique on science, and where we have come from seems to be reminiscent of the Introduction to the Phenomenology. I mean, I really like the book, but, I prefer Hegel because it's less of a critique on the modernity and more of an insight into the human experience, and then Adorno and Horkheimer makes conclusions based on their interpretations of Hegel via Freud and Marx. I think I should probably finish my Hegel reading now. I have put it aside too long.

I keep it at 5 stars because, I like it enough that it should be given 5 stars.


Review 2016:
I like this book a lot. Very detailed analysis of Western Culture, and the age of enlightenment with all its faults. The first chapter on Odysseus, can't get much better than that. Juliette, the Culture Industry and Anti Semitism. Feels good to know that others thought similarly to the way I am thinking about the world. The ending notes and paragraphs are so good too, a little of everything.

[Andrew Fairweather]

Fuck, what a wild piece of work this is. I’d read DoE years earlier but I certainly did not get so much out of it that time around. Yes, it suffers from some nihilistic tendencies which I don’t abide by, but the general shape which Horkheimer and Adorno’s critique takes is very sound and picks up on a lot of themes that have been concerning me these past two years, particularly since the pandemic.

We typically see enlightened thinking understood as something both contrasting with or even opposing mythical thinking. It is understood that reason, or the reasoned thinking which Enlightenment birthed, was a contrast to the authority of tradition implied by myth, while also opposing the collective spell which myth places on a people, giving rise to the individual observer. In such a way the rational thinking of Enlightenment was meant to break away from myth and escape its power. And yet, due to the shared root of all thought, both mythical and rational, the split between the two is never so clear as we hope it to be in a functional sense.

Eventually, reason cannibalizes itself and in losing sight of its shared root with myth, becomes the myth itself. H & A put it this way—


“Through the deity speech is transformed from tautology into language.” [...] “this was the primal form of the objectifying definition, in which concept and thing became separate, the same definition which was already far advanced in the Homeric epic and trips over its own excesses in modern positive science.”


Thus, the dream of pure science is the demythologization wherein there is no longer anything to fear, for there is no longer a realm of the unknown. And yet, “Enlightenment is mythical fear radicalized. The pure immanence of positivism, its ultimate product, is nothing other than a form of universal taboo.” H & A call this lapse of reason into the universal taboo as “instrumental reason.” Instrumental reason breaks down the barrier between truth and power and annihilates the fundamental difference between validity claims and self-preservation—that is, the preservation of its own system. And so, paradoxically, the process of gaining mastery over the mythical powers inevitably brings about a return to myth, or that Enlightenment reverts to mythology.

The upshot of all this is not just that the line between myth and reason is always much blurrier than we think, but that theoretical knowledge and the potential for technological exploitability are always nested within each other, and it is the refusal to accept this that creates the environment susceptible to the sort of purposive rationality that produces monsters. The amplification of this problem on such a scale only possible with modernity estranges us from reconciling ourselves to the common root of myth and reason, a danger which is not exactly unique to modernity, but is especially consequential due to its all-pervasive influence made possible through communication technologies.

I read this book mainly to tease out some further reflections on the ‘Odyssey,’ and this book did not disappoint in this regard. Indeed, DoE has given me some of the most incredible insight into the work I’ve read so far. But I won’t write about all that just now. For now, suffice to say that I am extremely intrigued by the possibility of such a reconciliation of reason and myth in our own time, and what that might mean, if only because “facticity” these past few years has become such a parody of itself that the illusion cannot be borne for much longer, surely. But I’m open to surprises. Still, it seems to me that the paradox of holding both views at once, that reason and myth are at all times intermixed, is ironically the only possible way out of the quagmire.

[Sheyda Heydari Shovir · Rating 3 out of 5]

کتاب دیالکتیک روشنگری نوشتهٔ آدورنو و هورکهایمره. این کتاب رو دونفری نوشته‌ند و توش گفته‌ند که روشنگری شکست خورده و به اون چیزی تبدیل شده که از آغاز به مبارزه باهاش برخاست. موضوعات اصلی کتاب دلایل شکست روشنگری و تاثیراتش بر روی فرهنگ و جامعه، اسطوره و اسطوره شدن علم و خود روشنگری و جالبتر از همه صنعت فرهنگه. تو فصل صنعت فرهنگ میاد می‌گه فرهنگ هم مثل بقیه صنایع سرمایه‌داری و عصر مدرنیته یک سری چیز شبیه هم تحویل می‌ده که کاملا خالی از معنا شده‌ند و همگی موید نظام موجودند و هرچقدر هم رادیکال باشند باز هم دارند تو زمین اون بازی می‌کنند. کتاب خیلی جالبیه و با اینکه ممکنه به نظر بدبینانه و شور بیاد مثلا آسیب‌هایی که به فرهنگ و کالاشدگی‌ش منسوب می‌کنه خیلی دقیق و به نظر من عین حقیقت‌اند. برا هرکسی که این چیزها براش جالبه و به نظرش کل ماجرا یکمی بو می‌ده واجب عینیه که این کتابو بخونه.
اما گاف کتاب اینه که متنش اصلا و ابدا روان نیست. کل این کتاب می‌شه گفت یک انشای بلنده، شعر می‌شه، اوج می‌گیره و خطابه می‌گه. مجبور می‌شی معانی رو از توش شکار کنی. واقعا انشاست. ممکنه یهو سجع داشته باشه. نمی‌شه هم گفت تماما تقصیر مترجمه، احتمالا همینقدر مبهم نوشته شده. من که به نظرم می‌رسید دارم چینی می‌خونم. ولی نکته مثبتش اینه که آدم می‌فهمه زرین‌کوب تنها نیست. همه‌جا انشانویس هست.
ولی هرجا که تونسته‌م از میان انشاها چیزی درآرم و بفهمم شگفت‌زده‌م کرده. مثلا این:
"تحت فشار تبلیغلا فراگیر، پودر صورت و رژ لب، با نفی خاستگاه‌شان در روسپیان درباری، به وسایل مراقبت از پوست بدل شدند، و حوله‌ی حمام به نشانه‌ی بهداشت. هیچ راه فراری نیست. حتی عشق نیز، صرفا به حکم این واقعیت که در بطن نظام سراسر سازماندهی‌شده‌ی سلطه رخ می‌دهد، مارک تجاری سیستم را بر چهره دارد."

[Andrew]

This, I feel, is a statement superlative to the Minima Moralia in the Adorno catalog. The classist overtones that damage so much of that book are less ingrained here, and we get what I feel to be a much more open philosophy. Whenever I read these old Frankfurt School dudes, there's this weird sense of tragedy, as if they were the last line of defense against the brutal forces of late capitalist alienation. And I've never felt that stronger than in here. That said, this is also the Frankfurt School's coming-of-age statement, admitting the culpability of the Enlightenment in the society of mass destruction. So there's this weird sort of liminality to it, but that's one of the things that makes it so interesting.

[Szplug · Rating 3 out of 5]

This translation, by John Cumming, is tough sledding - the textual equivalent of chopping onions, reducing the pungent-yet-aesthetically-Kremlinesque whole bulb into little blocky niblets that scatter and stick to the cutting board whilst still making your eyes water. Edmund Jephcott did such a lovely job with Walter Benjamin's Reflections and Adorno's Minima Moralia that I have little doubt his more recent rendering of DOE into English would be well worth spending the extra bucks.

[alex · Rating 5 out of 5]

that criterion closet is a prison, friends

[Avery · Rating 4 out of 5]

the chapter on the culture industry was really stimulating to me but most of the rest was confusing, over my head, or not very relevant to my current interests

EDIT: on re-read a couple years later it makes much more sense and I like it :) thank you A&H :)))

[Kalashnikovpiti · Rating 5 out of 5]

seguramente me lo vuelva a leer dentro de poco porque es absolutamente increíble

[Mahdi · Rating 5 out of 5]

دوست داشتنی؛ تنها واژه ای که می توان درباره این کتاب نوشت

اصولا گرایش و علاقه من به نویسندگان و اهالی مکتب فرانکفورت، ناشی از نگاه جامع و فراتر از زمان آنها به وقایع و البته تجربیات تاریخی است